Por qué non hai que limpar os ríos?
Unha demanda recorrente
Cada vez que asistimos á crecida dun río emerxen as voces dos habitantes ribeiregos -alcaldes, agricultores e calquera persoa da rúa- reclamando a “limpeza” da canle e asegurando, ademais sen ningún xénero de dúbida pola súa banda, que a inundación está a ser grave “por culpa de que o río non está limpo”.
Esta interpretación popular dos feitos, tan errónea como abrumadoramente unánime, resulta moi rechamante e maniféstase en ríos grandes e pequenos e en calquera recuncho da Península. Os medios de comunicación, ademais, non a poñen en dúbida, e constitúen un altofalante permanente desta demanda.
A idea de que “hai que limpar o río está, por tanto, profundamente enraizada. Quizais proveña desa mentalidade ancestral de tantos labores de manexo tradicionais, como eliminar a maleza e manter “limpos” os bosques para que non se queimen. Quizais sexa porque no pasado as canles “limpábanse” con frecuencia e sen contemplacións, sabendo que non servía de nada, a modo de “actuación placebo”, pero facíase para manter calado e agradecido ao persoal e para gañar votos. Nunha enquisa recente en Francia só os maiores de 65 anos seguen expondo esta medida para loitar contra as inundacións (“é algo simbólico, a tradición, aínda que non sexa efectivo”). Quizais sexa porque en España aínda se segue facendo cando se pode, é dicir, cando se poden evitar ou regatear as normativas ambientais. Así, os xestores públicos acóllense aos procedementos de emerxencia (sinónimo de ausencia de control ambiental) tras cada crecida para meter as máquinas “limpadoras” no río. Quizais sexa que hai intereses económicos nestas prácticas, diñeiro público dispoñible para iso e forte presión desde as empresas do sector aos organismos de xestión. Quizais sexa tamén porque é difícil para os afectados convivir coas inundacións e aférranse ao recurso de pedir, que é gratis, e se a “limpeza” apróbase saben que non lles vai a custar un euro.
Sexa cal for a causa, non hai crecida na que non se demande a “limpeza do río”, mesmo con maior intensidade que outras típicas frases recorrentes como “se non fóra polos encoros isto sería unha catástrofe”, “que pena, canta auga se vai a perder no mar” ou “imos eludir as trabas ambientais para axudarvos”, pronunciadas sen rubor por políticos e xestores de quenda.
A andrómena está montada así. E, desde logo, as aseveracións dos científicos contra estas malas prácticas pouco ou nada se teñen en conta.
En qué consiste realmente limpar un río?
Habería que pór sempre “limpar” entre comiñas, porque é unha expresión inexacta aínda que sexa tan tradicional. Realmente limpar é eliminar o que está sucio, polo que neste caso este verbo debería restrinxirse a eliminar o lixo (residuos de procedencia humana) que poida haber nos ríos.
Pero cando se pide “limpar un río” non se pretende liberalo de lixos, senón eliminar sedimentos, vexetación viva e madeira morta, é dicir, elementos naturais do propio río. Demándase, en definitiva, agrandar a sección da canle e reducir a súa rugosidade para que a auga circule en maior volume sen desbordarse e a maior velocidade. Este é un dos obxectivos da enxeñaría tradicional, polo que hai abundante teoría e experiencia respecto diso, e baséase nunha visión do río moi primaria e obsoleta, simplemente como conduto e como inimigo, en absoluto contémplase como o sistema natural diverso e complexo que realmente é.
Tecnicamente, por tanto, “limpar” é tentar aumentar a sección de desaugadoiro e suavizar as súas paredes ou perímetro mollado, é dicir, dragar e arrincar a vexetación. E para iso destrúese a canle, porque se modifica a súa morfoloxía construída polo propio río, rompe o equilibrio hidromorfolóxico lonxitudinal, transversal e vertical, elimínanse sedimentos, que constitúen un elemento clave do ecosistema fluvial, elimínase vexetación viva, que está a exercer unhas funcións de regulación no funcionamento do río, extráese madeira morta, que tamén ten unha función fundamental nos procesos xeomorfológicos e ecolóxicos, e aniquílanse moitos seres vivos, directamente ou ao destruír os seus hábitats. En definitiva, o río sofre un dano enorme, denunciable de acordo con diferentes directivas europeas e lexislación estatal.
Estas prácticas realízanse con maquinaria pesada, sen vixilancia ambiental, sen información pública e sen procedemento de impacto ambiental. No noso país seguen sendo moi xeneralizadas e constitúen unha das principais causas de deterioración dos nosos valiosos ecosistemas fluviais. Por pór un exemplo, en 2005 -época de “vacas gordas”-, limpáronse, é dicir, destruíronse salvaxemente, 150 qm. de canles só na pequena conca do río Arba (provincia de Zaragoza), investindo moito diñeiro para o que naquel momento non souberon atopar un mellor destino. Hoxe algunhas desas canles masacradas non puideron recuperarse aínda, pero outras sí o fixeron, presentando de novo un aspecto afortunadamente bastante natural, polo que se agora houbese diñeiro poderían ser obxecto dunha nova e inútil actuación de “limpeza”.
Unha acción inútil e contraproducente
Os danos xeomorfológicos e ecolóxicos provocados polas “limpezas” fluviais son enormes e xustifican por sí mesmos que estas prácticas deberían estar radicalmente prohibidas. Pero é que, ademais, son accións que en nada benefician ao medio socioeconómico, a aqueles que as demandan.
En primeiro lugar as “limpezas” son inútiles, xa que no seguinte episodio de augas altas ou de crecida o río volverá acumular materiais nas mesmas zonas “limpadas”, recuperando en boa medida unha morfoloxía moi próxima á orixinal. Se se draga a canle, nas primeiras horas da seguinte crecida sedimentos mobilizados encherán os ocos. Se só se pensa a curto prazo, a uns meses vista, sí poida que se gañara unha pouca capacidade de desaugadoiro. Pensemos que en grandes ríos eliminar unha capa de gravas do seu leito aumenta minimamente a sección da corrente desbordada, é un efecto despreciable. No río Ebro, se se dragara rebaixando 1 metro o fondo do leito na canle menor, para unha crecida de 2.000 m3/s e tendo en conta o campo de velocidades, tan só baixaría o nivel da corrente uns 8 centímetros na mesma sección dragada. A medio e longo prazo o investimento non valería a pena e se se quere manter dita capacidade de desaugadoiro haberá que seguir “limpando” unha e outra vez. Tras a pequena crecida de 2010 dragouse o Ebro en varios puntos (126.000 m3) e hoxe durante a crecida do Ebro de xaneiro de 2013 está a pedirse insistentemente que se volvan a dragar os mesmos puntos. “Limpar” o río é tirar o diñeiro, é un malgasto que non pode admitirse nestes tempos. E non cabe xa ningunha dúbida de que dragar canles e arranxar as defensas tras cada crecida costa máis diñeiro que indemnizar as perdas agrarias.
En segundo lugar as “limpezas” son contraproducentes, xa que poden provocar numerosos efectos secundarios moi negativos. Os solicitantes van cada vez máis lonxe e chegan a demandar “limpezas integrais” de ríos enteiros para evitar calquera inundación, dragados profundos da canle en toda regra. Os efectos, tanto se se executan estes dragados coma se se practican “limpezas” locais repetidas sobre un mesmo tramo, serían rápidos e implacables: erosión remontante, incisión ou encaxonamento do leito, irregularización dos fondos, descenso
do freático (con graves consecuencias sobre a vexetación e sobre o abastecemento desde pozos), descalzamento de pontes, diques e outras estruturas, moi probables colapsos se o substrato presenta simas baixo a capa aluvial, etc. En suma, os danos poden ser moito máis custosos que os bens que se trataba de defender coa “limpeza”.
A falsa percepción de que a canle se eleva
Nalgúns tramos fluviais demándanse “limpezas” porque consideran que está a elevarse a canle. Xeralmente eses procesos de acreción ou elevación do leito por acumulación sedimentaria non son certos. Sí poden crecer en altura algunhas barras sedimentarias, que se consolidan coa colonización vexetal. Pero son crecementos locais que o río compensa na propia sección transversal, é dicir, se crece unha barra (encostada á beira ou en forma de illa) a corrente faise paso profundando no leito á beira da barra, co que a capacidade de desaugadoiro segue sendo a mesma.
En ríos de chaira os ribeiregos afirman, para xustificar as demandas de “limpeza”, que con crecidas pequenas cada vez aláganse máis campos. Isto non se debe á suposta elevación da canle, senón ao feito, constatado por exemplo no curso medio do Ebro, de que se alagan terreos moi afastados da canle pola presión da auga desde o freático. Isto é causado por contar con defensas en ambas as marxes que comprimen o fluxo e inxéctano con forza ás capas subterráneas, de maneira que a crecida expándese antes cara aos laterais baixo o chan que en superficie. Este proceso é máis intenso canto máis lenta sexa a crecida e atopamos aquí un dos múltiples problemas xerados pola regulación. Nos grandes ríos xógase agora tanto coa xestión dos encoros das suas subconcas que se deforman totalmente as crecidas naturais, de maneira que para evitar que coincidan as puntas de cada afluente termínase xerando unha crecida coa menor punta posible (para evitar danos en poboacións) pero, en consecuencia, moi larga no tempo, tardando varios días en pasar eses caudais, o cal é moito máis prexudicial para a agricultura. Pois ben, estas crecidas tan lentas recargan os acuíferos aluviais con gran eficacia, xerando estas cada vez máis frecuentes inundacións freáticas de amplas extensións.
Pola mesma causa antrópica, en casos puntuais e moi locais, e sempre en tramos regulados e defendidos, a canle í pode crecer lixeiramente por acumulación de materiais. Débese a que se constrinxíu o río coas defensas e a que a regulación de caudais impide a correcta mobilidade e transporte dos sedimentos. Hai que reflexionar, por tanto: se se queren manter os actuais sistemas de defensa con diques lonxitudinais haberá que aceptar certas consecuencias, como que a carga sedimentaria non poida expandirse na chaira de inundación e mantéñase dentro da canle. E se se quere ter encoros reguladores, cada vez máis e maiores, haberá que aceptar a abundante vexetación que favorecen nas canles augas abaixo. En suma, se houbese máis crecidas naturais a vexetación crecería menos e os sedimentos clasificaríanse mellor, e se retirásemos as motas distribuiríanse máis os sedimentos lateralmente. Pero a propia invasión humana do espazo do río e o empeño por regular e controlar os caudais foron as causas de que as canles estean en permanente axuste fronte aos impactos que sofren e presenten unhas características que hoxe se consideran negativas cando chegan os procesos de inundación.
A limpeza faina o río
E é que son precisamente as crecidas fluviais os mecanismos que ten o río para “limpar” periodicamente a súa propia canle. E o río faino ben, moito mellor que nós, ten centenares de miles de anos de experiencia. O sistema fluvial é un sistema de transporte e de regulación. A canle serve para transportar auga, sedimentos e seres vivos, e coa súa propia morfoloxía deseñada en por sí, e coa axuda da vexetación de ribeira, é capaz de auto-regular os seus excesos, as súas crecidas. Este sistema natural é moito mellor e máis eficiente que o que creamos cos encoros e as defensas. Deberiamos tentar imitalo dando maior espazo ao río e regulándoo menos, deixándolle cantas máis crecidas mellor. Todo o contrario do que se está facendo coa chapuza das “limpezas”.
As crecidas distribúen e clasifican os sedimentos e ordenan a vexetación, colócana en bandas. Isto sí que é realmente limpar, renovar a canle. Tamén o limpan de especies invasoras e de poboacións excesivas de determinadas especies, como as algas que proliferaron nos últimos anos en tantas canles. Cantas máis crecidas gocen, mellor estarán os nosos ríos.
Sí que podemos axudar ao río nos seus labores de limpeza, simplemente retirando lixos da canle residuo por residuo, manualmente, sen empregar maquinaria, ou ben retirar madeira morta de pontes ou represas onde quedase retida e poida incrementar o risco, recolocando esa madeira no interior de bosques de ribeira para que siga cumprindo a súa función no ecosistema fluvial. Estas sí serían boas prácticas de limpeza e mantemento.
Imos ver se por fin éntrase en razón, déixanse de demandar “limpezas”, pénsase un pouco máis en como funciona un río e en qué se pode facer para xestionalo mellor, e búscanse solucións civilizadas fronte ás inundacións, solucións non de forza contra o río, senón de ordenación do territorio, como indica a directiva europea de inundacións. Hai que mirar máis aló do curto prazo, porque inundacións vai seguir habendo, haberaas sempre, e as zonas inundables, por definición, aláganse e alagaranse sempre.
Conclusión final
A “limpeza” é unha actuación destrutiva da canle que non serve para reducir os riscos de inundación e que pode orixinar graves consecuencias tanto no medio natural como nos usos humanos do espazo fluvial. É necesaria unha labor continua de concienciación e educación para conseguir que as sociedades ribeiregas renuncien a este tipo de accións e promovan mecanismos alternativos de xestión e convivencia co risco.
Dr. Alfredo Ollero Ojeda (Universidade de Zaragoza e Centro Ibérico de Restauración Fluvial)
{xtypo_feed}Orixinal{/xtypo_feed}
